HISTORIA TEATRU
W salonie Pałacu Dzięki wiszą na ścianie kopie 3 portretów artystek i przyjaciółek z teatru pańszczyźnianego hrabiego Nikołaja P. Szeremietiewa: Eleny Kazakowej (późniejszej żony Wasilija Pogodina – właściciela pałacu), Praskowii Kowaliowej i Tatiany Szlikowej. Portrety te zostały wykonane na przełomie XVIII i XIX w. przez Nikołaja I. Argunowa, wybitnego artystę pańszczyźnianego na dworze Szeremietiewa.
Teatr pańszczyźniany to fenomen XVIII w. Rosji. W wielu majątkach działały prywatne teatry i orkiestry złożone z chłopów pańszczyźnianych. Twórcą największego pańszczyźnianego teatru (ros. крепостного театрa) był hrabia Nikołaj P. Szeremietiew (1751-1809), którego chłopska trupa wiodła prym wśród arystokratycznych zespołów teatralnych i odegrała ważną rolę w rozwoju rosyjskiej opery. Najpierw w Kuskowie, a potem w specjalnie wybudowanym przez hrabiego pałacu-teatrze w Ostankinie na zachodnich przedmieściach Moskwy, wystawiano dzieła dramatyczne, operowe i balety.
Majątek Szeremietiewa liczył ponad 800 tys. ha ziemi i było w nim, według oficjalnych rejestrów, ponad 220 tys. chłopów. Część chłopów oczynszował, a pozostali odrabiali pańszczyznę. W samym w Fontannym Domu [1] położonym nad rzeką Fontanką w Petersburgu było 340 służących. Bogatsi od Szeremietiewów byli tylko Romanowowie.
Hrabia Nikołaj Pietrowicz, który na początku lat 70. podróżował wspólnie z księciem Aleksandrem Kurakinem po Europie, dobrze poznał operę francuską i włoską. Popularny był wówczas repertuar oper komicznych takich kompozytorów jak E. Dunia, P.A. Monsigny, F.A. Filidor, A. Grétry i inni. Po prawie 3-letniej podróży hrabia powrócił na dwór swojego ojca w Kuskowie, gdzie począł kształcić swoich wykonawców i poddanych według zasad opery paryskiej. Teatr był dla Nikołaja Pietrowicza nie tylko hobby. Był w nim dyrektorem, managerem, kierownikiem artystycznym i reżyserem, a dla swoich wychowanków mentorem i patronem.
Teatr w Ostankinie powstał w 1792 r. W sumie wystawiono w nim 116 przedstawień; wiele z nich wystawiono po raz pierwszy w Rosji na długo przed ich inscenizacjami w teatrze dworskim. Na widowni mogło zasiadać 260 osób.W okresie jego rozkwitu personel teatralny składał się z około 200 mężczyzn i kobiet, w tym muzyków (50-osobowa orkiestra), dziesiątek aktorów i aktorek, tancerzy baletowych, chóru, szwaczek, fryzjerów, stolarzy, malarzy, scenografów, woźnych itp. Wszystkich „rekrutowano” spośród poddanych Szeremietiewa. Jego agenci wyszukiwali w licznych majątkach hrabiego (prowincje Woroneża, Kurska i in.) uzdolnione dzieci, które potem kształcono na muzyków do orkiestry, tancerzy czy śpiewaków operowych lub przyuczano do pełnienia innych funkcji niezbędnych w pracy teatru. Chłopi Szeremietiewa wyrabiali także instrumenty muzyczne na potrzeby teatru. Najsłynniejszy z nich, Iwan Batow, budował doskonałe skrzypce, wiolonczele, gitary i altówki, które trafiały potem do sprzedaży.
Artyści żyli o wiele lepiej niż pozostała służba, otrzymywali niewielkie wynagrodzenie (50 rubli rocznie), a ich rodziny były zwalniane od płacenia czynszów. Mimo to, jak wszyscy chłopi poddani, należeli do swoich panów i mogli zostać ukarani jak każdy inny chłop. Bardzo rzadko nagrodą za talent i odniesiony sukces było nadanie wolności. W relacjach z poddanymi Nikołaj Szeremietiew był osobą wyjątkową; wykształcony (studiował na Uniwersytecie w Lejdzie), obyty w świecie stosował na miarę możliwości oświeceniową zasadę, że wszyscy ludzie są równi.
W pewnym momencie hrabia zaczął nadawać niektórym ulubionym aktorom i tancerzom imiona sceniczne pochodzące od nazw kamieni szlachetnych. Wśród grupy uzdolnionej młodzieży znalazły się siostry Elena i Jewdokia Kazakowe, Tatiana Szłykowa (na scenie „Granatowa” (ros. Гранатова)), Praskowia Kałmykowa i jej młodsza siostra. Zespół tancerzy baletowych liczył wówczas ok. 20 osób. Elena i Tatiana brały lekcje tańca u słynnego francuskiego baletmistrza Charles’a le Picqa. Wśród mężczyzn znalazł się m.in. Gawriła Szłykow (brat Tatiany), który studiował u znanego wówczas tancerza Wołkowa.
Natomiast w grupie aktorów i śpiewaczek znajdowały się takie osoby jak: Stiepanida Degtiarewa (alt), siostra dyrygenta chóru i kompozytora Stiepana Degtiarewa, Afimja Szłykowa, siostra baleriny Tatiany, Anna Bujanowa (na scenie „Szmaragdowa” (ros. Изумрудовa)) i chyba najbardziej znana Praskowja Kowaliowa (na scenie znana jako „Perłowa” (ros. Жемчугова). Często w teatrze w różnych rolach „służyło” więcej osób z tej samej rodziny. W rodzinie Kowaliowej jej dwóch braci było krawcami, a trzeci został muzykiem w orkiestrze Szeremietiewa.
Nikołaj Pietrowicz nie szczędził pieniędzy na dekoracje i kostiumy. Aby nauczyć swój zespół muzyki, tańca, aktorstwa, śpiewu i języków obcych, Szeremietiew zatrudnił najlepszych nauczycieli, kapelmistrzów i reżyserów. W ten sposób w jego teatrze pojawiały się takie postacie jak włoski kompozytor Giuseppe Sarti, włoski tancerz i choreograf Francesco Morelli, jego żona balerina Angelica Caselli czy francuski tancerz i choreograf Charles le Picq. Tatiana Szlikowa wraz z tancerzem Kuźmą Deulinem stanowiła pierwsza parę trupy. Drugą parą tancerzy byli Elena Kazakowa i jej partner Iwan Nadieżdin.
Szeremietiew nie rozstawał się z tymi „dziewczętami z mojego domu”, jak je nazywał w listach do rządcy. Zimą zabierał je do Petersburgu, a latem wracały z nim do Ostankino.
Kilku swoich aktorów hrabia wysłał do Petersburga, aby w tamtejszym teatrze dworskim mieli okazję obserwować grę aktorską i uczyć się jej. Wśród uczniów w Szkole Teatralnej w Petersburgu byli m.in. Nastazja Beriłowa, Arina Tukmanowa, Tatiana Szłykowa i Elena Kazakowa.
O wcześniejszych dziejach sióstr Eleny i Jewdokii Kazakowych wiemy tylko tyle, że ich rodzice byli związani z dworem Szeremietiewa, matka były praczką. Po rozwiązania teatru Jewdokia wyszła za mąż za poddanego księcia Golicyna i zamieszkała w domu swojego ojca w Ostankinie (?). Wiemy także, że Elena Siemionowna urodziła się w 15 maja 1780 r.
[1] Siedziba rodowa Szeremietiewów, nazwa Fontanny Dom pochodzi od domu z fontannami a nie od rzeki Fontanki.
